Przedszkole nr 3 w Wolsztynie

Ostatnia aktualizacja
24.04.2024 09:04

Osób online: 2

Zabawy badawcze w edukacji przedszkolnej

Dziecko, które żyje w społeczności cywilizacji technicznej, ma wiele okazji do zaspokojenia naturalnej potrzeby poznawczej. Pedagodzy podkreślają wartość stawiania dziecka w sytuacjach wymagających samodzielnego rozwiązywania problemów, badania, odkrywaania. Celowi temu mogą służyć zabawy badawcze. Zabawa badawcza, podobnie jak i inne rodzaje zabaw, jest sposobem rozwijania aktywności własnej dziecka. Dziecko, które podejmuje zabawę badawczą, w trakcie działania myśli, poznaje cechy, właściwości i funkcje przedmiotów, różnorodne zjawiska, a także rozmaite zależności przyczynowo-skutkowe między badanymi przez siebie przedmiotami i zjawiskami. Kierując się naturalną potrzebą ciekawości dąży do poznania świata. Zadaniem nauczyciela przedszkolnego jest pielęgnowanie dziecięcej chęci poznawania, gdyż jest ona źródłem późniejszej ciekawości intelektualnej.

Rozważania i obserwacje dotyczące wpływu zabaw badawczych na aktywność poznawczą dzieci w wieku przedszkolnym podbudowane zostały eksperymentem pedagogicznym studentów pedagogiki przedszkolnej WSP w Krakowie, przeprowadzonym w latach 1990-1992 pod kierunkiem autorki. Wyniki tego eksperymentu, studia literaturowe i wnikliwa analiza Programu Wychowania w przedszkolu skłoniły autorkę do zajęcia się bliżej zabawami badawczymi z zakresu przyrody nieożywionej, w aspekcie bardziej praktycznym niż teoretcznym. Podczas trwania wspomnianego eksperymentu zaobserwowano, że dzieci w równie dużym stopniu jak budową, ruchem czy sposobami funkcjonowania organizmów żywych, interesują się ruchami ciał materialnych, warunkami i przyczynami, na skutek których ciała te poruszają się lub pozostają w spoczynku. Badają właściwości ciał stałych i cieczy, ciekawią je powody takiego nie innego zachowani się ciał w powietrzu pod wpływem ogrzewania,zastanawiają się dlaczego świeci żarówka, wywołują echo czy puszczają zajączki za pomocą lusterka. Wykrywają w trakcie swych różnorodnych działań zjawiska dostrzegalne zmysłowo, którymi zajmują się chemia i różne działy fizyki - statyka, kinematyka, termodynamika, optyka, akustyka czy też elektryczność i magnetyzm. Materiał zebrany w czasie obserwacji zachowań eksploracyjnych dzieci w wieku przedszkolnym pozwolił autorce uporządkowaćte treści w sześć reprezentatywnych grup zabaw badawczych, w jakie najchętniej i najczęściej bawili się obserwowani: 1) zabawy, w których dzieci interesują się ruchami ciał materialnych oraz warunkami i przyczynami, na skutek których ciała poruszają się lub pozostają w spoczynku. Odkrywają więc niektóre najprostrze zjawiska, które w nauce należą do statyki, czyli nauki o zjawiskach równowagi sił (np. zabawa dźwigiem); kinematyki, nauki badającej ruch ciał niezależnie od ich przyczyny (np. zabawa z podrzucaniem i upuszczaniem piłeczki); dynamiki, nauki badającej przyczyny zmany ruchu ciał (np. przewożenie pajacyka w aucie w taki sposób, aby się nie przewrócił). Przykład zabawy znajduje się w załączniku nr 1, 2) zabawy, w których dzieci poznają zjawiska termodynamiki - zmiany stanów skupienia pod wpływem ciepła i ciśnienia (np. topnienie śniegu, zamarzanie wody - zabawy z wykorzystaniem śniegu i lodu). Przykład zabawy znajduje się w załączniku nr 2, 3) zabawy, w których dzieci poznają nie znane im dotąd zjawiska z zakresu optyki (np. promieniowanie widzialne odbierane wzrokiem, zabawy z lustrem - puszczanie zajączków) i akustyki (tony, dźwięki, np. różne dźwięki instrumentów, wydobywanie dźwięków uderzeniem jednych przedmiotów o inne, wywoływanie echa,...). Przykład zabawy znajduje się w załączniku nr3, 4) zabawy związane z poznawaniem zjawisk elektryczności i magnetyzmu (np. zabawa magnesem, odkrywanie zasady świecenia żarówek). Przykład zabawy znajduje się w załączniku nr 4, 5) zabawy, w których dzieci badają właściwości ciał stałych (sprężystość, zjawiska rozchodzenia się fal na powierzchni cieczy). Przykład zabawy znajduje się w załączniku nr 5, 6) zabawy i gry słowne, zabawy w czytanie, w liczenie i w pisanie. Przykład zabawy znajduje się w załączniku nr 6.

W zabawie badawczej podmiotem działania jest dziecko wraz ze swymi potrzebami poznawczymi, z potrzebą zdobywania orientacji w świecie. Przedmiotem działania jest dla dziecka otaczająca rzeczywistość, czyli cały świat przedmiotów i zjawisk z ich strukturą, wyglądem, funkcją, właściwościami, wzajemnymi zależnościami, a także warunkami, w jakich zabawa się odbywa. Na przebieg i wyniki działania mają wpływ warunki. S. Szuman wyróżnił warunki zewnętrzne i wewnętrzne. W zabawach badawczych warunki zewnętrzne stanowią wszystkie przedmioty i zjawiska oddziaływania wraz z otoczeniem, w którym się znajdują. Warunki można te analizować z punktu widzenia materialnych możliwości korzystania przez dzieci z rozmaitych przedmiotów, jak również punktu widzenia nauczyciela jako m. in. organizatora dnia pobytu dziecka w przedszkolu, jako wywchowawcy rozumiejącego potrzeby dziecka. Do warunków wewnętrznych S. Szuman zaliczał stan, w jakim znajduje się tzw. świat wewnętrzny dziecka jako (podmiotu) organizmu, a więc stan jego zdrowia, poziom rozwoju fizycznego, emocjonalnego, umysłowego. Sposoby działania w każdej konkretnej sytuacji przybierają - jak twierdził S. Szuman - swój indywidualny, skonkretyzowany charakter oraz odgrywają szczególnie ważną rolę w kształtowaniu myslenia dziecka i utrwalaniu się w jego umyśle różnorakich doświadczeń, środkami zaś owych działań są albo narządy (organy) albo narzędzia. Słuszność obserwacji cytowanego autora można odnieść także do zabaw badawczych, bowiem: po pierwsze, zabawy te podejmowane są przez dzieci w różnych sytuacjach wymuszających niejako, poprzez próby i błędy, właściwe sposoby działań; po drugie, do odkrywania, poznawania zjawisk dochodzi poprzez manipulowanie rękami i przedmiotami; po trzecie, w czasie czynności eksploracyjnych utrwalają się w umyśle dziecka doświadczenia poznawcze, rozwija się myślenie przyczynowo - skutkowe pozwalające podjąć kolejne, ale już o wyższym stopniu organizacji, działania badawcze. Najistotniejszym momentem przebiegu procesu działania, również w zabawie badawczej, są skutki, S. Szuman wymienił skutki zewnętrzne, czyli zmiany następujące w strukturze i właściwościach przedmiotu oraz skutki wewnętrzne, czyli zmiany w strukturze i właściwościach organizmu, a szczególnie w mózgu. W zabawie badawczej dziecko zmierza do uzyskania informacji. Zdobycie tej informacji, a więc osiągnięcie założonego celu, jest skutkiem zewnętrznym, którego pojawienie się wywołuje u dziecka nie tylko uczucie radości, przyjemności, ale także rozwija wyobraźnię, rozumienie, przenosi myślenie na wyższy etap, pełni zatem funkcję rozwojową w sferze psychiki. Skutek zewnętrzny pociąga za sobą skutek wewnętrzny. W rozwoju działaności dziecka, a więc także w zabawie badawczej, zachodzi współistnienie myślenia sensoryczno - motorycznego i konkretno - obrazowego. Zabawy badawcze wyznaczane przez myślenie sensoryczno - motoryczne, w których dzieci zdobywają umiejętności ustalania globalnych, niezrżnicowanych związków między przedmiotami, zjawiskami oraz poznają cechy obiektów. W tym etpie można wyróżnić dwie grupy zabaw. Pierwszą stanowią zabawy badawcze, w których dzieci odkrywają ukryte właściwości przedmiotów i zjawisk ( np. właściwości pisaku suchego, mokrego,...), lecz nie potrafią jeszcze różnicować tych właściwości na istotne i nieistotne. Stąd wynikają działania chaotyczne realizowane przez dzieci metodą prób i błędów. W czasie tych prób dochodzi do odkryć, które są jeszcze przypadkowe. Ten sposób zdobywania informacji jest charakterystyczny dla dzieci młodszych, ale zauważalny jest także u dzieci starszych, przejście do drugiego etapu jest bowiem płynne. Druga grupa to te zabawy badawcze, w których dzieci również stosują metody prób i błędów, lecz odkrywanie nowego zjawiska czy właściwości przedmiotu uwarunkowane jest już analizą popełnionych błędów, a wyniki tej analizy wykorzystywane są w dalszych działaniach, w których wprowadzane są pewne zmiany jako skutek wcześniejszych doświadczeń i spostrzeżeń. Przykłady zabaw badawczych ukazujących istotne różnice w myśleniu dzieci podane są w załączniku nr 7.

Załącznik nr 1 Poznanie rodzajów ruchów ciał materialnych oraz warunków i przyczyn, na skutek których ciała poruszają się lub pozostają w spoczynku. Wybrany przykład zabawy badawczej pt. Zabawy z wiatrem

Cele: - poznawanie różnych sposobów wprowadzania w ruch lekkich przedmiotów; - naśladowanie siły wiatru. Pomoce: wentylator, liście, skrawki papieru, wełna, słom, piórka, wata i inne lekkie przedmioty ze skrzyni skarbów. Miejsce: sala przedszkolna. Przebieg: tworzenie sytuacji wzbudzającej zainteresowanie dzieci ruchem powietrza: obserwowanie wentylatora rozdmuchującego liście. Rozmowa z dziećmi o tym zjawisku: Co się dzieje? W jaki sposób powstaje wiatr? Czy znacie inne rodzaje wiatru? Jak się nazywają? Czy ktoś miał jakąś przygodę z wiatrem? Szukanie przez dzieci w otoczeniu materiału, który zachowałby się przy podmuchach wentylatora podobnie. W jaki sposób można naśladować wiatr? Zabawy eksploracyjne. Nauczycielka podsuwa inny pomysł zabawy: jak go wywołać? Proponuje zorganizowanie wietrznej zabawy (dowolne granie wiejącego z różną siłą wiatru - dmuchanie, potrząsanie i uderzanie różnymi przedmiotami, inne propozycje dzieci).

Załącznik nr 2 Odkrywanie zmian stanów skupienia ciał pod wpływem ogrzewania i ciśnienia (termodynamika). Przykład zabawy bdawczej pt. Dwie łyżki

Cele: poznawanie przez dzieci przewodzenia ciepła w drewnie i w metalu. Pomoce: naczynie z ciepłą wodą, dwie łyżki - aluminiowa i drewniana, inne przedmioty (metalowe, drewniane, plastikowe). Przebieg:zaproszenie dzieci do wykonania doświadczeń polegających na zanurzeniu w ciepłej wodzie łyżki aluminiowej i drewnianej. Zachęcenie do wykonania podobnych prób z innymi przedmiotami (drewno, metal, plastik). Wnioski: szybciej wzrasta temperatura łyżki aluminiowej i przedmiotów z metalu. Metale najlepiej przewodzą ciepło.

Załącznik nr 3 Badanie zjawisk z zakresu optyki i akustyki. Przykład zabawy bdawczej pt. Chodzimy na różnych powierzchniach (akustyka oraz pojęcia twardość i miękkość)

Cele: określanie i porównywanie odgłosów, jakie wydają różne powierzchnie, gdy po nich chodzimy oraz badanie po jakiej powierzchni chodzi się łatwiej, wygodniej i dlaczego? Pomoce: ławeczki, materace, woreczki wypełnione np. fasolą, kule z gazety, kule z waty. Miejsce: sala przedszkolna lub gimnastyczna. Przebieg zabawy: nauczyciel rozkłada w sali przygotowane pomoce. Dzieci zdejmują papcie i kolejno przechodzą po ławeczkach, woreczkach, kulach, materacach. Zabawę przeprowadzamy w rytmie muzyki marszowej. Następnie przerywamy muzykę, dzieci w ciszy przechodzą po ułożonych powierzchniach wsłuchując się w odgłosy swoich kroków w zależności od podłoża, określają te odgłosy oraz stopień trudności przy przechodzeniu przez powierzchnie twarde i miękkie. Wnioski: różne powierzchnie wydają różne odgłosy, łatwość lub trudność chodzenia po różnych podłożach zależy od ich twardości i miękkości od zróżnicowania materiału, z jakiego są wykonane.

Załącznik nr 4 Zjawiska elektromagnetyczne. Przykład zabawy bdawczej pt. Czarodziejskie kukiełki

Cel: zapoznanie dzieci ze zjawiskami elektrostatycznymi. Pomoce: małe figurki z bibułki, klisza fotograficzna, płytka podłogowa PCW, bursztyn, kawałek futra lub wełny. Miejsce: sala przedszkolna (powietrze musi być suche, powinno działać centralne ogrzewanie lub panować pogoda bez deszczu i mgły). Przebieg zabawy: małe figurki z bibuły układamy na stole lub szkle. Pocieramy kliszę fotograficzną lub płytkę podłogową PCW kawałkiem futra lub wełny. Gdy klisza znajduje się w odległości około trzech centymetrów od powierzchni stołu, figurki zczynają ożywać - wstawać i podskakiwać. Po pewnym czasie opadają na stół. Trzeba wówczas ponownie potrzeć kliszę, czyli naelektryzować ją. Zachęcamy dzieci do podania innych pomysłów w celu urozmaicenia zabawy. Wnioski: elektryzowanie powoduje wzajemne oddziaływanie na siebie ciał.Uwaga: doświadczenie udaje się, kiedy wszystkie elementy są suche.

Załącznik nr 5 Badanie właściwości ciał stałych i cieczy. Przykład zabawy bdawczej pt. Jak uzyskać czystą wode? - właściwości wody

Cel: poznawanie możliwości oczyszczania wody poprzez filtrowanie. Pomoce: biała bibuła, glina,żwir, węgiel drzewny, piasek, lejek, słoik, wata, dzbanek z wodą - dla każdego dziecka. Miejsce: sala przedszkolna. Przebieg: ukazanie dzieciom różnic między wodą czystą i zanieczyszczoną różnymi substancjami. Zachęcanie dzieci do prób oczyszczenia wody zanieczyszczonej gliną.Filtrowanie wody przez dzieci - dowolne eksperymenty, badania. Zademonstrowanie przez nauczycielkę prawidłowego oczyszczania wody.Porównywanie wody oczyszczonej z wodą zanieczyszczoną.

Załącznik nr 6 Zabawy słowne, zabawy w czytanie, zabawy w liczenie. Przykład zabawy bdawczej pt. Zaczarowane wyrazy.

Propozycje wyrazów: KOK SKOK, ANNA LATEM, KAJAK PORT, POTOP SUM, SEDES NIL, OKO KOS. Odczytywanie wyrazów. Dzieci swobodnie rozmawiają o ich znaczeniu. Pytania pomocnicze: - To są dziwne wyrazy, zaczarowane, jak myślicie dlaczego? - Czy ktoś już wykrył? - Spróbujcie przeczytać wyrazy w jedną i w drugą stronę. Co się dzieje? - A może znacie inne podobne wyrazy? Formułowanie wniosków: dostrzeżenie tajemniczości wyrazów - można je czytać w obydwie strony. Niektóre spośród wyrazów czytane wspak brzmią identycznie, a więc mają to samo znaczenie, inne przybierająpostać odmienną, zmienia się ich sens. Można przeprowadzić podobne zabawy polegające na odczytywaniu wspak prostych zdań, np. TOLO MA SAMOLOT.

Załącznik nr 7 Przykłady zabaw badawczych ukazujących istotne różnice w myśleniu dzieci.

Anetka J.; czas trwania zabawy 10 minut. Grupa dzieci bawi się foremkami w piaskownicy. Anetka nasypuje suchy piasek do foremek i odwraca je, by powstała babka. Babki rozsypują się. W efekcie kilkakrotnego nabierania piasku Anetka dokopuje się do piasku wilgotnego. Babki zaczynają przybierać kształt, ale pewna część jeszcze się obsypuje. Anetka patrzy na chwilę na babę, jakby zastanawiała się. Oklepuje babkę delikatnie w tym miejscu, gdzie znajduje się jeszcze trochę suchego piasku. Piasek obsypuje się. Anetka próbuje zatrzymać go ręką. Nie udaje się. Oklepuje babkę w miejscu, gdzie jest mokry piasek. Wpatruje się w dołek z którego wybrała piasek. Oddziela piasek suchy i nasypuje do foremki tylko ten wilgotny. Oklepuje foremkę, odwraca, uśmiecha się. Mówi do Marzenki: Zobacz, babka! Ponownie nabiera wilgotny piasek do foremek i ustawia cały rządek babek.

Robert, czas trwania zabawy 30 minut. Robert kopie dołek w piasku, zgarnia go formując kopiec. Przygląda się dużemu wgłębieniu po wybranym piasku. Wkłada rękę do środka. Pogłębia dołek, przygląda mu się, znowu wybiera. Wybrał już na głębokość 30cm. Mówi: Grzesiek! Zobacz, mam studnię. Biegnie z dwoma wiaderkami po wodę. Wlewa do studni zawartość jednego wiaderka. Woda szybko wsiąka. Szybkim ruchem wlewa wodę z drugiego wiaderka. Patrzy jak woda wsiąka. Ponownie napełnia wodą dwa wiaderka. Biegnie. Do studni od razu wlewa dwa wiaderka wody. Woda znowu ucieka. Robert rozgląda się wokół. Podchodzi do woźnej, która sadzi kwiaty na klombie. Urywa kawałek papieru spod kwiatów, na którym leżą. Wraca do piaskownicy. Wykłada dokładnie dno dołka papierem. Ponownie idzie po wodę. Wlewa do zagłębienia. Obserwuje. Woda na chwilę zatrzymała się. Robert podkakuje, woła: Studnia, studnia, studnia!, lecz po chwili papier rozmiękał i woda znowu wsiąkła w piasek. Chłopiec nachyla się nad studnią, poprawia ręką papier, przygląda się jak znikają ostatnie kropelki. Wychodzi z piaskownicy, idzie w stronę klombów. Prosi woźną o woreczek foliowy. Dostaje go. Biegnie znów po wodę. Wraca do piaskownicy. Kuca, wyjmuje mokry papier, wkłada woreczek, wyciąga go i przerywa dwa jego boki. Wyściela folią dno dołka i ściany. Woła: Grzesiek! Przynieś dwa kamienie! Grześ spełnia prośbę kolegi. Robert kładzie kamienie na wystających rogach worka. Wstaje, wlewa do studni wodę z wiaderka. Siada na desce i patrzy na studnię. Woda utrzymuje się w dołku. Stoi. Chłopiec uśmiecha się radośnie. Mówi do przyglądającego się zabawie Grześka: Widzisz! Nie ucieka!

Przy opracowaniu niniejszego referatu oparłam się na książce Bożeny Muchackiej pt. Zabawy badawcze w edukacji przedszkolnej. Referat przygotowała: mgr Agnieszka Urban

Kliknij aby powiększyć